Terugblik seminarreeks publieke waarden - column filosoof Marjan Slob

Die obscure plek waar indrukken nog geen data zijn

In mijn leven is er een fantasie die mij gegarandeerd troost biedt: ‘Ik kan altijd nog naar Luik’. Als jonkie spoelde ik ooit een paar dagen aan in die stad, toen nog heerlijk niksig en verlopen. Sindsdien is Luik voor mij het zinnebeeld van een plek waar je anoniem kunt rondlopen, waar je met niets en niemand iets te maken hoeft te hebben, waarnaar je kunt ontsnappen als je ongrijpbaar en onvindbaar wilt zijn. Want wie zal nu verzinnen dat jij naar Luik bent vertrokken?   

Het gaat mij hier niet om mijn indruk van Luik (die vast niet meer klopt). Wat me interesseert, is dat verlangen naar obscuriteit, vaagheid en onbestemdheid. Waarom snak ik daar soms naar? Wat biedt die mentale plek mij? Het is moeilijk om er een vinger op te leggen, en toch voel ik: die plek is vitaal.

Ik wil graag een lans breken voor dat gebied waar indrukken nog onbestemd zijn, omdat ik denk dat precies die ruimte wordt belaagd door de drang om alles in data te gieten. Data mogen per definitie niet vloeibaar en vaag zijn. Dan passen ze niet in het systeem en valt er niet mee te werken. Dan zijn het strikt genomen nog geen ‘data’. Naarmate data aan belang winnen, krijgen we minder ruimte om een tijdje ongrijpbaar te zijn. Om een tijdje in Luik te verkeren.

Debatten over de persoonlijke schade die ‘de dataficering van de samenleving’ kan aanrichten, gaan vaak over privacy. En privacy wordt dan meestal geïnterpreteerd als ‘zeggenschap hebben over jouw persoonsgegevens’. Ik zal niet zeggen dat dit onbelangrijk is, maar naar mijn gevoel is een andere vorm van privacy veel wezenlijker: voor mij gaat privacy over het beschermen van het gebied tussen dat wat er daadwerkelijk in mij leeft en dat wat er ‘objectief’ over mij te weten valt. In die zone heb ik zelf van alles uit te zoeken. En dat wil ik onbekommerd kunnen doen, zonder daarbij de ogen van de wereld in mijn rug te voelen. Mensen mogen mij beoordelen – natuurlijk, dat is onontkoombaar in het sociale leven. Maar pas als ik daar klaar voor ben. Ja, dat is het: ik heb niet zozeer iets ‘te verbergen’, het is eerder zo dat ik in mijzelf dingen voel die ‘nog niet af’ zijn. En die ik dus graag nog even voor mezelf houd.

Zulke ideeën en gemoedsbewegingen moeten nog uitharden en drogen en in taal worden gegoten, en daarbij gaat altijd iets verloren. Gedeelde taal, gedeelde tekens, passen nooit exact op die intieme zaken in je eigen binnenwereld. Een drama is dat overigens niet. In de woorden van de Britse psychoanalyticus Josh Cohen: “Het is misschien niet ideaal om de oneindigheid die je bent, die ieder zelf is, te reduceren tot het kleine fragment dat je publiekelijk laat zien, maar wat zou het leven zijn als we dat niet deden?” Zo is het maar net. En we redden ons eigenlijk heel behoorlijk met taal en tekens.

Wel maakt deze toestand duidelijk dat publieke data (die noodzakelijkerwijs gebruikmaken van taal en tekens) onze binnenwereld nooit exact zullen beschrijven. Ze kunnen hoogstens aardig passen – en vermoedelijk des te beter op die flarden van jouw binnenwereld die behoorlijk doorsnee zijn, want daar zijn de woorden gewoonlijk al voor gevonden. Vergelijk het met mode: als je een standaardmaat hebt, vind je al snel leuke kleren. Buitenissige vormen daarentegen vragen om een couturier, om een stofkunstenaar. Dan is creativiteit gevraagd.

Dat is waarom ik die schemerzone tussen hoogstpersoonlijke gewaarwordingen en publieke uitdrukkingen wil koesteren: omdat het de creatieve plek bij uitstek is. Het is de plek waar vernieuwing en uitzonderlijkheid een kans krijgen. De data waar onze softwaresystemen op draaien, bevinden zich aan het andere einde van dat spectrum. Zij moeten juist gestandaardiseerd en uitwisselbaar zijn om te functioneren. Wat data kunnen vatten, is dus per definitie niet bijster origineel en vernieuwend. Privacy beschermt de binnenwereld waarin het nieuwe en unieke een kans krijgen.

Ook een school kan – op wat grotere schaal dan het individu – zo’n binnenwereld zijn. Een plek waar je, in vertrouwen, nog even experimenterend met jezelf en elkaar kunt verkeren. Zo’n plek is essentieel voor de mentale gezondheid, daar ben ik van overtuigd. Ik gun u die plek. En ik hoop dat u die beschermt.

Marjan Slob