"Bibliotheken zouden de boekenmusea van de 21ste eeuw worden."
Magazine
Overleven of vernieuwen? De bibliotheek in een digitale wereld
Hoe ziet de toekomst van de bibliotheek eruit? In een recent futuring-traject van het Samenwerkingsverband Hogeschoolbibliotheken (SHB) en SURF kwamen vier toekomstscenario’s naar voren, van hoopvol tot apocalyptisch. Alle reden dus om de positie van de bibliotheek onder de loep te nemen. Welke kansen en bedreigingen zijn er? We bespreken het met Hilde van Wijngaarden, voorzitter van het UKB-consortium, en Tecla ten Berge, voorzitter van SHB.
De bibliotheken in het hoger onderwijs hebben zich de afgelopen decennia sterk ontwikkeld. Ze zijn niet langer alleen bewakers en beheerders van bestaande kennis, maar spelen ook een actieve rol in de digitalisering van onderwijs en onderzoek. Dat had niet iedereen verwacht.
‘Boekenmusea’ nemen het voortouw
Hilde van Wijngaarden
Van Wijngaarden herinnert zich nog de voorspelling toen de digitalisering enkele decennia geleden inzette: bibliotheken zouden de boekenmusea van de 21ste eeuw worden. Vandaag de dag speelt de bibliotheek echter een hoofdrol in het aangaan van de grootste uitdagingen van die digitalisering: research data management, open science, open access en AI in onderwijs en onderzoek.
Achteraf gezien is het logisch. “Kijk bijvoorbeeld naar het type mens dat je nodig hebt voor research data management,” zegt Van Wijngaarden. “Waar vind je die? In de bibliotheek. Het structureren, ontsluiten en duurzaam bewaren van informatie zit diep in het bibliotheek-dna. Dus toen de digitalisering begon, waren het de bibliotheken die gingen nadenken over metadata en al die andere dingen die nodig zijn. En dat deden we op internationale schaal, want we zijn gewend om samen te werken. Iedereen kent iedereen.” Zo kwamen nieuwe standaarden tot stand. En nieuwe functies, zoals datasteward.
Hogeschool wordt kennisinstelling
Tecla ten Berge
Toen onderzoek vaste voet kreeg in het hbo, pakten ook de hogeschoolbibliotheken de ondersteuning daarvan op. “De hogeschool moet een kennisinstelling worden”, legt Ten Berge uit. “We realiseerden ons dat we daarbij met onderlinge samenwerking binnen het hbo veel sterker konden opereren om van meerwaarde te zijn.” Dit bewustzijn leidde onder meer tot het landelijke Digital Competence Center voor Praktijkgericht onderzoek (DCC-PO). De universiteiten hebben elk hun eigen DCC om hun onderzoek te ondersteunen.
Er is veel overlap met een parallelle ontwikkeling: die van digitale en open leermaterialen. Ook hierin spelen bibliotheken een grote rol vanwege hun expertise. Kennis van metadata komt bijvoorbeeld goed van pas in de vakcommunity’s waarin steeds meer hbo-docenten zich verenigen. En ervaring met licentiebeheer is nuttig bij het doorontwikkelen van edusources.nl, het landelijke platform voor digitale open leermaterialen.
Samen werken aan informatietechnologie
Zowel in het wo als in het hbo valt op hoe breed en intensief de samenwerking rond de bibliotheken is. Om te beginnen binnen de instelling. Van Wijngaarden licht toe: “Bij ons aan de VU trekken de dienst UB, de dienst IT en de datastewards van de faculteiten samen op in de onderzoeksondersteuning. Het zijn mensen die elkaar goed kennen en goed begrijpen. Bij andere universiteiten zie je dat ook. Dat is niet vreemd, want we hebben het uiteindelijk allemaal over informatietechnologie.”
Dit geldt ook voor het onderwerp AI. Bibliotheken hebben een belangrijke rol in de ondersteuning van ‘AI-literacy’: het verantwoord gebruik van taalmodellen. Hetzelfde geldt voor de samenwerking binnen SURF tussen het UKB-consortium en de ict-directeuren van de universiteiten. “Kwesties die beide kanten aangaan pakken we samen op,” zegt Van Wijngaarden, zoals open science en publieke waarden.” Daarnaast vindt er afstemming plaats tussen de SHB en het UKB-consortium. Er wordt kennis gedeeld en er zijn enkele gezamenlijke werkgroepen, bijvoorbeeld die voor open en online leermaterialen.
"Er is al twintig jaar geen bibliotheekopleiding meer in Nederland."
Behoefte aan scholing
De intensieve samenwerking is nodig om een gezamenlijke uitdaging aan te pakken: er is al twintig jaar geen bibliotheekopleiding meer in Nederland. “Jaren geleden liep de interesse terug,” zegt Van Wijngaarden. “Het leek erop dat de opleidingen informatiemanagement en communicatie de behoefte konden invullen. Maar de mensen die nog geschoold zijn in metadata en standaarden zijn straks weg, die gaan met pensioen. Daarnaast blijkt dat het totaalpakket aan bibliotheekexpertise – met open science, open education en langetermijntoegankelijkheid van informatie – vraagt om gerichte scholing.”
“De grote hogescholen trekken vaak de kar bij nieuwe landelijke initiatieven. Maar die worden nu het zwaarst belast in geld en menskracht.”
Investeren wordt steeds moeilijker
Al deze ontwikkelingen spelen zich af in een tijd waarin steeds meer wordt bezuinigd. De bibliotheken proberen een goed fundament voor de toekomst te leggen, maar tegelijk wordt het steeds moeilijker om het gewone werk te blijven doen. De dalende studentenaantallen leggen hier extra druk op.
In het hbo is het probleem nog acuter door de enorme verschillen in omvang tussen hogescholen, zo tekent Ten Berge aan. “De grote instellingen trekken vaak de kar bij nieuwe landelijke initiatieven. Maar die worden nu het zwaarst belast in geld en menskracht.”
Toch blijven de bibliotheken bouwen aan de toekomst, met vernieuwingen als open science en open leermaterialen. “Die opdracht hebben we ook gekregen vanuit onze besturen, UNL en de Vereniging Hogescholen,” zegt Van Wijngaarden.
Ten Berge benadrukt daarbij de kansen die landelijke ontwikkelingen vanuit SURF en Npuls bieden. “Research Drive is bijvoorbeeld een dienst waar we als bibliotheken heel blij van worden.”
Studeren tussen de boeken
"Studeren tussen de boeken blijft inspireren."
Alle oude en nieuwe taken komen volgens Ten Berge op hetzelfde neer: kennis moet geselecteerd, ontsloten en gedeeld worden. “De inhoud en de presentatie veranderen, maar uiteindelijk is dit nog steeds het doel van een bibliotheek.”
Een bibliotheek blijft ook een fysieke plek, juist nu de digitalisering steeds meer om zich heen grijpt. Studenten trekken massaal naar de bieb, om elkaar te ontmoeten en samen te studeren. Geen wonder, vindt Van Wijngaarden: “Men denkt vaak dat mensen met digitale toegang wel thuis kunnen studeren. Maar zo werkt het niet: je moet een plek hebben waar kennis te zien, te ruiken, te voelen is. Studeren tussen de boeken blijft inspireren.”
Tekst: Aad van de Wijngaart
Vier scenario’s voor de toekomst van de bibliotheken
Hoe zullen de bibliotheken van het hbo zich in de nabije toekomst ontwikkelen? Samen met SURF heeft het Samenwerkingsverband Hogeschoolbibliotheken (SHB) vier scenario’s uitgewerkt. Ze variëren van continuïteit tot totale disruptie.
Scenario 1: Continuering
De huidige aanpak van de bibliotheken heeft zich bewezen en wordt verder uitgebouwd. Flexibilisering van onderwijs en persoonlijke leerlijnen staan daarbij centraal. Dit vergt landelijke samenwerking, niet alleen voor kennisdeling maar ook voor standaardisatie van bijvoorbeeld regels en systemen.
Scenario 2: Begrenzing
Studenten van nu hechten aan morele regels, bijvoorbeeld voor duurzaamheid, privacy en inclusiviteit. Als die regels bepalend worden voor de bibliotheken, kan dit leiden tot hogere kosten en minder innovatie. Landelijke samenwerking om het beleid te ondersteunen zal een verplichtend karakter hebben.
Scenario 3: Transformatie
Door versnelling van de technologische ontwikkelingen veranderen de hogescholen ingrijpend. In deze transformatie moeten de bibliotheken de rol gaan spelen van persoonlijke FAIR-coach. Dit vereist interne samenwerking met het onderwijs en onderzoek, en externe met landelijke netwerken en werkgroepen op het gebied van onderwijs en ict.
Scenario 4: Ineenstorting
Big Tech heeft het onderwijs overgenomen. Docenten en studenten zijn hun autonomie en privacy kwijt. Bibliotheken kunnen studenten nog wel helpen om kritisch te leren omgaan met het aanbod van tools en informatie. Landelijke samenwerking in SURF-verband zou mogelijk tegenwicht tegen de grote marktpartijen kunnen bieden.
Meer over futuring
Neem ook eens een kijkje op de themapagina over futuring. Daarop is volop inspiratie en informatie te vinden. Zoals SURF Tech Trends Rapport en de meest actuele futuringevents.
'Overleven of vernieuwen? De bibliotheek in een digitale wereld ' is een artikel van SURF Magazine.
Terug naar SURF Magazine
Vragen naar aanleiding van dit artikel? Mail naar magazine@surf.nl.